نشست تخصصی "حرم حضرت معصومه(س) رکن کالبدی شهر قم" با حضور حجت‌الاسلام رضا کرمی کارشناس حوزه معماری و شهر‌سازی اسلامی، در سالن جلسات مدرسه اسلامی هنر برگزار شد که مشروح آن در ذیل می‌آید.

موقعیت شهر قم و هویت آن در زمان فعلی

بر اساس این گزارش، حجت الاسلام کرمی با اشاره به موقعیت شهر قم و هویت کنونی آن اظهار داشت: امروزه شهر مقدس قم شرایط یک شهر عام را دارا نیست، این‌که هویت‌ را مطرح ‌کنیم، ممکن است بلندپروازی باشد و علت آن هم در نظر نگرفتن حرم مطهر به عنوان رکن اساسی شهر قم است.

وی با اشاره به سخنان رهبر انقلاب اسلامی در سفر به قم، خاطرنشان کرد: به تعبیر رهبر انقلاب «اینجا شهر اسلام و انقلاب است»، این مانیفست توسعه قم است که توسط رهبر معظم انقلاب در چندسال گذشته مطرح شد و مدیران شهری روی این مسأله فعالیت‌هایی را داشته و کمیته‌هایی را تشکیل دادند.

کارشناس حوزه معماری و شهر‌سازی اسلامی با اشاره به اهمیت شهر قم بیان کرد: از نظر اهمیت، حرم نماد پیغمبر در قم است، و 25 نام برای این شهر ذکر شده و مهمترین و شایع‌ترین نام، شهر مقدس و تقدس است که متعارف با این ارض شده و این ویژگی در ادبیات تمدنی ایران، درباره قم به یادگار مانده و این تقدس امتیاز اصلی این شهر است.

وی با اشاره به روایتی از امام موسی کاظم(ع) درباره آغاز انقلاب اسلامی از شهر قم، بیان کرد: « رجل من أهل قم یدعوا الناس إلى الحق، یجتمع معه قوم كزُبُرِالحدید، لا تزلهم الریاح العواصف، ولا یملون من الحرب، ولا یجبنون، وعلى الله الله یتوكلون، والعاقبة للمتقین». ما تعبیر این روایت را به جریان انقلاب اسلامی بسیار نزدیک می‌دانیم، یعنی انقلاب اسلامی و قیام حضرت امام با این پیش بینی امام کاظم(ع) خیلی قریب‌الافق بوده و این تطبیق عامیانه نیست و در زمان ما به منصه ظهور رسیده است.

نگرانی درباره هویت و ماهیت شهری

حجت الاسلام کرمی ادامه داد: بنابراین امروز درباره شهری صحبت می‌کنیم که نه تنها نگران هویت آن که نگران حداقل‌های امکانات شهری آن هستیم، در حالی که این پایه‌ معرفتی تمدنی را در گذشته داشته است، حال کاری به سوابق تمدنی این شهر در دوران قبل از اسلام که از آثارپژوهی به دست آمده است، نداریم، اما بایستی نسبت به مجموعه‌ای از معارفی که در زمان هزار و چندصد سال بعد از اسلام که شهر قم به کانون و مرکزیت شیعیان تبدیل شده است، توجه ویژه شود و از این رو نگران هویت و ماهیت شهری‌ آن هستیم.

وی با اشاره به عکس‌های قدیمی از شهر قم خاطرنشان کرد: عکس‌های قدیمی از شهر قم، بیانگر دوره‌ای است که به تدریج با شهرسازی جدید در حال آشنا شدن هستیم و متولیان امور مملکت نگاهی به قم دارند.

کارشناس حوزه معماری و شهر‌سازی اسلامی با اشاره به سخنان رهبر انقلاب درباره معماری شهر قم بیان کرد: رهبر انقلاب برای توسعه بخشی به قم توصیه‌هایی داشتند همچون تعبیر ایشان درباره معماری شهری که فرمودند؛ «معماری اسلامی باشد و نمادهای انقلاب اسلامی در این شهر مشاهده شود».

وی افزود: استانداری قم، بعد از سفر رهبر انقلاب، تا چند سال، ستادی تحت عنوان "ستاد پیگیری منویات رهبری درباره هویت بخشی به شهر قم" تشکیل داده بودند که هنوز هم جزء اصول و مبانی توسعه قم بوده و نزد شهرسازها و معمارهای قم در حال پیگیری است، اما این‌که تا چه حد در این موضوع پیشرفت وجود داشته است، جای بحث و بررسی دارد.

حجت الاسلام کرمی درباره ضرورت‌های شهرسازی بیان کرد: برای این‌که ببینیم که شهر قم و حرم حضرت معصومه(س) دارای حداقل‌های شهری است یا خیر، ابتدا باید تعریف امروزی شهر را بدانیم، اگر وارد تعریف شهری به جهات جمعیت، حوزه نفوس، خدمات و تأسیسات زیربنایی شویم، تعاریف مختلفی وجود دارد.

وی با بیان این‌که ما با همه اقتضائات شهر قم را یک کارگاه شهری می‌دانیم که در هر گوشه آن پروژه‌ای در حال انجام است، گفت: برخی از پروژه‌های به صورت نیمه‌کاره در انتظار تصمیم‌گیری یا اتمام است و معتقد به وجود کنتراست بسیار شدیدی در برخی از مناطق شهری هستیم که بعضی از توسعه‌های انجام شده در سطح شهر با فهم عوام هم ناکارآمد است و حتی مسائلی مانند زمین‌شناسی و رانش زمین و آب‌گرفتگی در توسعه شهر قم، به عنوان اولیات توسعه قابل مطرح است.

ضرورت پرداخت به نقش حرم در توسعه کالبدی

کارشناس حوزه معماری و شهر‌سازی اسلامی تأکید کرد: به اعتقاد ما قبل از پرداخت به نقش حرم در توسعه کالبدی، ابتدا بایستی شهر قم تبدیل به شهری معمولی و متعارف و روزآمد شود که بتوان امکانات متعارف را در آن دید.

حجت‌الاسلام کرمی با بیان این‌که تقدس شهر قم به چهار رکن اساسی بستگی دارد، عنوان کرد: حرم حضرت معصومه(س) در جایگاه نخست، سپس دیگر امامزادگان این شهر، مدارس علمیه و بیوت مراجع این چهار رکن اساسی می‌باشند که در این شهر تجلی پیدا کرده است.

وی ادامه داد: در میان این ارکان، حرم حضرت معصومه(س) به چند جهت رتبه اول را دارد، تقدم هویت بخشی به شهر قم، محوریت در ساختار شهری، رکن اصلی در نظام کالبدی شهر قم، از مواردی است که ادعای ما را تمهید می‌کند که اگر حرم امام زادگان و مدارس علمیه و بیوت مراجع در شهرهای دیگر وجود داشته باشند، اما خود حرم به لحاظ کالبدی در جای دیگری تکرار نشده و این در شهر قم به طور جدی اثرگذار خواهد بود.

کارشناس حوزه معماری و شهر‌سازی اسلامی افزود: واکاوی تأثیر حرم در توسعه کالبدی به عنوان رکن اصلی شهر قم یا هویت آن در قالب برخی نقشه‌ها و رفتار امروز ما با بافتی که مشاهده شد، همچون نقشه‌های ترافیکی شهر قم، نقشه کامل آن در بازده تکمیلی و معابر با سلسله مراتب آن یعنی کمربندی‌ها، خیابان‌ها و معابر دسته چندم، امری ضروری و تعیین کننده است.

ارزیابی از آینده شهر قم

وی با اشاره به بافت شهر قم در سال 55، درباره ارزیابی از آینده این شهر بیان کرد: امروزه بسیاری از تقاطع‌های غیرهم‌سطح اجرا شده است، امروزه با توجه به ورودی های شهر قم و به منظور وارد شدن افراد به شهر، قم تدبیر زیادی اندیشیده نشده است، چراکه مبتلای به روزمرگی بوده و قطعا در حواشی تراکم نداشته و میزان تقاضای سفر شهری هم کم بوده و ترافیک روان است، اما برای دسترسی به مرکز شهر، تقاطع‌های غیرهم سطح در مرکز شهر تراکم یافته است.

حجت الاسلام کرمی با بیان این‌که هر تقاطع غیرهم‌سطح مانند عملی جراحی است که بافت اطراف خود را تا آخر عمر بی حس می‌کند، اظهار داشت: در شهر سازی می‌گویند که تقاطع غیرهم سطح چنین بلایی بر سر بافت شهری می‌آورد.

وی اضافه کرد: الان نمونه‌های این تقاطع‌های غیرهم‌سطح در خیابان انقلاب تهران به سمت امام حسین(ع) به راحتی مشاهده می‌شود که زمان قبل انقلاب ساخته شده و بعد از سال‌ها هنوز بافت اطراف آن‌جا زنده نشده است، چراکه منازل و آپارتمان‌ها از امنیت روانی و رفاهی برخوردار نبوده و مغازه‌های موجود در این مسیر از قیمت‌ کمتری نسبت به سایر نقاط برخوردار هستند.

کارشناس حوزه معماری و شهر‌سازی اسلامی ادامه داد: حال تصور کنید، اگر این مفهوم ساده تجربه شده در اطراف حرم پیاده شود و تعداد زیادی تقاطع‌ غیر هم‌سطح، بافت مرکزی شهر قم را تحت الشعاع قرار دهد، چه اتفاقی در آینده برای شهر قم حاصل می‌شود.

وی خاطرنشان کرد: گروهی گروهی در سال 55 برای بحث‌های توسعه حرم و ارتباط حرم با بافتهای پیرامونی به ایران آمده و قرار بر انجام‌ کارهایی بود که با انقلاب اسلامی سرنوشت آن پروژه نامعلوم ماند.

وابستگی درون و بیرون حرم از جهت معماری

حجت الاسلام کرمی مطرح کرد: گروه آرشیتکتدی که در زمان ساخت حرم آمدند و نقشه‌های حرم را تهیه کردند، حتی می‌خواستند مدخل‌های ورودی به حرم مطهر را با معابر و بافت پیرامونی توجیه کرده و طرح خود را ارائه دهند و حتی به ابزارهای دور ایوان آیینه پرداخته و آنها را با مقیاس‌ها 5 سانت و 10 سانت مورد بررسی قرار دادند، نه این‌که خیلی تعلق خاطر داشته باشند، می‌خواهم بگویم که درون وبیرون حرم دو امر مستقل از هم نیستند.

وی ادامه داد: عکس‌هایی که این گروه مهندسی گرفته‌اند، با درک کاملا عمیقی از اطراف همراه است، نمای سه بعدی و کالبدی حرم، که با استفاده از سایه‌های موجود در عکس، نسبت ارتفاعات نشان داده شده که در این زمینه از برخی عکس‌های قدیمی به عنوان سند استفاده کرده‌اند، البته همه این‌ها به خاطر شش مقطع بوده است.

کارشناس حوزه معماری و شهر‌سازی اسلامی درباره رابطه دیداری با حرم و توسعه کالبدی حرم اضافه کرد: این گروه معماری برای تنظیم ورود و خروج با معابر اطراف حرم، علاوه بر توجه به جزییات در حد 5 یا 10 سانتیمتر، به تزئینات نیز پرداخته‌اند، به طوری که در عکس‌های سه بعدی گنبد حرم حضرت معصومه(س) و از توالی پرس‌پکتیو ریتم‌ها، فرازها و تکیه‌گاه‌هایی که به نگاه القا می‌شود، قابل تشخیص است.

وی بیان کرد: جالب است که بدانید گنبد حضرت معصومه اصلا گنبد نبوده، بلکه منار است، به طوری که ارتفاع گنبد از زمین تا زیرساق 19 متر است که به دلیل توجه به توالی پرس‌پکتیوی در قرن نهم و در زمان ساخت حرم است که ایوان‌ها مانع دید گنبد نشود.

حجت الاسلام کرمی ادامه داد: در سال 81 تا 83 که گنبد را طلاکاری کردند، حدود 14 هزار قطعه 22 در 22 به مناسبت 22 بهمن که در مجموع 400 متر سطح بیرونی گنبد طلاکاری شده و 200 متر هم ساق گنبد طلا برده است.

وی افزود: توالی پرس‌پکتیو به صورتی است که اگر کسی نخواهد به ایوان آیینه توجه کند، درست در قرینه آن، فراز و فرود و ریتم پشت فرد که سمت حرم است، تکرار شده، ایجاد توقف و فرد را متوجه حرم می‌کند و این توجه گروه سازنده آن زمان را می‌رساند که مانند امروز آرشیکد (Archicad)، اتوکد(Autocad) و ابزار نقشه‌کشی در اختیار آنها نبود، بلکه به صورت دستی و همراه با زحمت نقشه‌ها را تهیه می‌کردند.

کارشناس حوزه معماری و شهر‌سازی اسلامی بیان کرد: نکته بعدی پاسداشت حرم است که از آن با عنوان تضاد دینامیکی توسعه کالبدی قم یاد می‌کنیم، به این معنی که از طرفی قم دارای حداقل‌های شهری نیست و از سوی دیگر هم در ثقل مفهومی شهر، عاملی به عنوان مفهوم توسعه پیشنهاد می‌شود که هرگونه عملیات توسعه‌ای بایستی معطوف به آن باشد، بنابراین این امر در واقع نوعی تضاد بوده و موجب بسته شدن دست شهرساز می‌شود، حال ما به عنوان شهرساز چه باید انجام دهیم.

تطبیق دو عرصه به ظاهر متضاد

وی با اشاره به نظر پیشنهادی خود بیان کرد: پیشنهاد ما این است که ایده پردازها، برنامه ریزها، طراحان و مجریان هرکدام وظایف خاص خود را دارند، همان‌طور که روشن است در پروژه‌های عمرانی، چهار ساحت ایده ‌پردازی، برنامه‌ریزی، طراحی و اجرا وجود دارد و برخی قائل هستند که در ساحت اجرا مرحله نظارت و پایش وجود دارد.

حجت الاسلام کرمی با بیان این‌که هرکدام از این چهار ساحت برای تطبیق این پارادوکس وظیفه خاص خود را دارند، اظهار داشت: کلیات مشترکی در انجام وظیفه دارند، نخست هماهنگی آنها در توسعه بیرونی است، به این معنی که هیچ مدخلی از حرم در پرس پکتیو شهری نسبت به معبر، پل، ابنیه موجود و پرس‌پکتیو کاربری‌های اداری یا تجاری یا هرچیز دیگری که در مقابل آن قرار می‌گیرد، نباید بی‌تفاوت باشد.

وی تأکید کرد: نکته مهم این است که در توسعه بیرونی این هماهنگی با درون وجود داشته باشد، به این صورت که فراز و فرودهای داخلی حرم در فضای بیرون حرم نیز وجود داشته باشد.

کارشناس حوزه معماری و شهر‌سازی اسلامی گفت: توسعه درونی هم بایستی میراثی باشد، به این معنی که نسبت به پاسداشت و نکوداشت آنچه در دوره‌های مختلف کار شده همت شود، همچنین مرمت‌ها باید منظم و مفید باشد، با توجه به این‌که مرمت تخصص است و قوانین خود را به لحاظ بین المللی دارد، بایستی نظم و انضباط رعایت شود و از طرف دیگر مفید باشد و برای دیگر قطعات ایجاد زحمت نکند.

الحاقات در جزییات و تزیینات نباید سبب نقص در حرم شود

وی با بیان این‌که الحاقات در جزییات و تزئینات در طرح، نقش، مواد و مصالح نباید موجب نقصی در مجموعه حرم شود، گفت: برخی از تزیینات حرم مطهر، هیچ تناسبی با معماری اطراف آن ندارد، به عنوان مثال گوشوارهای ایوان طلا و گره کاری‌های موجود در آن هیچ تناسبی با معماری اطراف ایوان ندارد، یا برخی کاشی کاری‌ها یا درب‌های با یزدی بندی‌ها و آجرهای ساده سنخیتی ندارد.

حجت الاسلام کرمی اضافه کرد: عدم تطابق اقلیمی سنگ‌های کار شده در کف با سرما و گرما، عدم سابقه شطرنجی‌کاری در بقاع متبرکه و عدم سنخیت ظاهر سقاخانه با ایوان، عدم همنوایی بین خط قرنیز با مجموعه ظرافت‌های بدنه و دیگر کارهای انجام شده که دلیل این امور عدم تناسب بین اجزای بدنه به دلیل ریزنقش بودن یا درشت بودن و جنس مصالح است و حاصل آن ایجاد پارادوکس برخی ریزنقش‌ها با اجزای دیگر شده است.

وی با اشاره به برخی‌ از فلسفه‌های معماری در ساختار حرم مطهر بیان کرد: پله‌های مدخل‌های ورودی عامل توقف، کاهش سرعت و توجه به گنبد است و حذف آن امری اشتباه است، چراکه حرم محل گذر و تسهیل عبور و مرور نیست، بلکه محل توقف، تفکر و عبادت است.

حجت الاسلام کرمی تعبیه رمپ‌ و سطح شیب‌دار را به منظور تسهیل عبور و مرور معلولان و جانبازان پیشنهاد کرد و گفت: رمپ در رژیم رفتار عابران دارای نقش بوده و به منظور تسهیل رفت‌وآمد جانبازان و معلولان نیز می‌توان رمپ‌هایی در بخشی از مدخل ورودی و خروجی تعبیه کرد.

رفع مشکلات موجود نیازمند توجه به ریزترین امور

کارشناس حوزه معماری و شهر‌سازی اسلامی با بیان این‌که رفع مشکلات، صرفا توجه به ریزترین امور را می‌طلبد، گفت: اهمیت زیاد باورمندی مسئولان توسعه شهری قم به تقدس سرزمینی این شهر، همت متولیان در پاسداشت بین دو عرصه نیازهای تردد و زیرساختی و تأمین آسایش مجاوران و زائران و پاسداشت اموال حرم و از همه مهمتر مهارت طراحان و مجریان در هماهنگی، چراکه اساسا هنر شهرسازی در همین پارادوکس‌ها است، یعنی چه کار کنیم که ارزش‌ها و معیارهای شهرسازی روزآمد و پاسخ‌گو شود و در عین حال هویت شهری ما از بین نرود.

وی با تأکید بر این‌که این‌ امور باید به گوش متولیان امر برسد، بیان کرد: مشاورانی که ده‌ها طرح برای شهرسازی ارائه می‌دهند، اگر بدانند که نسبت به هویت شهری قم دغدغه مند هستیم و حرم را به عنوان مرکز مفهومی، ثقلی و محتوایی قم می‌دانیم، سعی می‌کنند که طرح‌های در دست‌ اجرای خود را با توجه به این مفهوم انجام دهند.

حجت الاسلام کرمی در پایان افزود: ذهن نباید صرفا معطوف به این امر باشد که فقط به لحاظ رابطه بصری و ترافیکی توجه شود، حتی از نظر محتوایی باید خطوط ارتباطی مهیا باشد، یعنی از حرم این دیزاین‌ها و طراحی‌ها شروع شود و نگاه به دسترسی‌های حرم و الگوهای ایجاد شده در آن و بافتی که به تدریج می‌تواند از حرم به سمت بافت‌های حواشی شهر کشیده شود، البته معتقدیم که اتفاقا در حاشیه‌های شهر تقاطع‌های غیرهم سطح ساخته و کارهای آکرباتیک شهری همچون ساخت شهربازی‌ها انجام شود و تنها دغدغه ما انجام کارهای مدرن شهرسازی ضمن حفظ هویت مفهومی شهر قم است.